Qırımtatarca
  • Maqaleler

XV-XVII asırlarda Qırımtatar kirameti

XV asırğa qadar Qırımtatar qavimi niayet cıyıştırıldı ve buna köre yaşayış ve zenaatlarnıñ öz milliy çizgillerini qazangan, eski ananelerni taqlit etip sürgen bir tarz tizildi. Bu tür izdeşlik, ayrıca çölmekçilikniñ dehas çizgisi oldı.

XV-XVII asırlarda Qırım Hanlığınıñ paytahtı olğan Bahçasaray, Qarasuvbazar, deñiz limanı olğan Kezlev şeerler faal sürette öskende, Qırım çabik iqtisadiy ve medeniy ilerilev yaşa. Böylece, bu şeerler Qırımtatar zenaatlarınıñ ana merkezleri alına keldiler. O zamanlar, Qırımda 50 tsehke qadar tseh oldı ve olardan biri çölmekçilerniñ tsehi ‚Çölmekçiler’dir [1].

Qırımtatar çölmekçilikleriniñ sınıflaştırması, savutlarnıñ ana şekillerini belgilegen ve eşyalarnıñ temel hususiyetlerini ve olarnıñ işlep çıqarmasınnıñ usullarını ayırğan Aliya İbragimovanıñ malümatı temelinde yapıla ala [2].

Qazma zamanında alınğan atiqiyat şeyler arasında Qırım Hanlığına ait kiramet şeyler, tapılmalarnıñ ana ve en çoq rastkelgen sınıfıdır. İlk taqımı – suvarma ve suvarmama kirametlerinden yerli işlep çıqarma mahsullarıdır. Ekinci taqımı – şarq ve ğarb asıllı ketirilgen mahsullardır.

İlk devirde, Qırım Hanlığınıñ bütün kirameti umumiy işleme nasıba köre 5 bölümlerge bölüne:

  • turmuş sığımlı,
  • turmuş sığımsız,
  • qurucılıq
  • tehnologiyalı,
  • ital.

Olarnıñ er biri, işleme saasına köre farqına baqılğan bir ya da bir qaç kiramet sınıfına saiptir.

Turmuş sığımlı kirameti, üç sınıfqa bölüne:

  • savutlu (umumnen, savutlar),
  • taralı (çeşitli mahsulniñ taşınması ve qoruması içün tayinlengen bir şey),
  • has (şemmalar ya da şamdanlar).

Turmuş sığımsız kirameti, eki sınıftan ibarettir:

  • bezekler,
  • üleler.

Qurucılıq kirameti, üç sınıfnı içerir:

  • yaraştırıcı qaplama içün taşçıqlar,
  • kare şeklinde ince pişirilgen tola,
  • dam içün kiramet.

Tehnologiyalı kirameti, eki sınıftan ibarettir:

  • sepay (sırlı kiramet pişirmesi içün bir mesnet),
  • suv boruları.

İtal kirameti, şarq ve ğarb asıllı kirametlerni içerir.

Yerli işlep çıqarma kirameti, eki esas sınıfqa, suvarmamağa ve suvarmağa, bölüne.

Suvarmama kirameti, tegiz olmağan bir şekilde kösterildi. Bulunğan bilgilerden, savut-saba, sofra, hocalıq, mahsus tahsisli kibi dört ana savut çeşitni ayrıla alamız.

Savut-sabut sınıfı, çölmekçi alqasında ince qum qarışnen güzel hamırdan yapılğan çölmeklerni içerir. Bütün şekiller azdır ve çeşit qıttır. Saplı ve sapsız çölmek bar. Birincisi, kürre bir kevdege, biraz çekik, ufaq ağızğa ve qaytarılğan tögereklengen bir tacçıqqa saiptir. Alt qısım yalpaqtır ve yip kesim izleri bar. Sap, tacçıq ucuna ve orta qısımnıñ pekitildi. Sapsız çölmekler aynı şekilde. Keniş yalpaqlı tübünen ve keniş kürre kevgeli çölmekler, rastkeleler.

Sofra savutı, masa ve hocalıq yönelişli savutnı içerir. Güzel hamırdan tez aylandırılğann alqada yapılğan yahşı pişirildi. Savutnıñ ilk sınıfı, kasalarnı, tabaqlarnı, çölmeklerni içerir. Kasalar, en tarqalğan turmuş savutlarnıñ çeşiti, dos-doğru ya da içine egiltilgen kenarlı tögerek mesnette yarı kürre kevge kibi tipik şekline saiptir. Tabaqlar, keniş açıq yalpaq keñ kenarlı ve köterilgen kenarlıdır. Tögerek mesnet kasalardan daha alçatır.

Suvarma kasaları ve tabaqları daa sıq rastkeleler. Çölmekler, eki saplı amforağa oşağan, tar ağızlı, keniş ağızlı, eki saplı tögerek tüplü, eki saplı angob yazınen, bir saplı tar ağızlı, bir saplı çaynik sümegi kibi sümekli kibi bir qaç çeşitnen kösterildi. Saplar, ağıznıñ ortasına taqılır ve omuzlarnıñ altında kevde üzerine tüşer. Tüp yalpaqtır. Ağız ince çoq sıralı, toplanğan, dos-doğru çizgilernen ortağa alındı. Oval şeklili, yalpaqlı tüplü eki saplı ince ağızlı çölmekler, yip kesim izlerine saiptir.

Tapılğan şeylerniñ çoqusı çölmek-çayniktir. Olarnıñ tipik şekilne, ince ağzına, biraz çekik ya da kerik kevdege saiptir. Yüksek ağız, kesimde üçköşeli ya da dört köşeli tışqa çıqqan tacçıqnen bitire. Sap, omuzlarnıñ altında ağıznıñ ortasına taqıldı. Sapnıñ qarşı tarafında, omularda konusqa oşağan sümek taqıldı. Tüp yalpaqtır. Çanaq yarıq qırmızı renklidir. Çölmekniñ toplam yükseliği 0,25 metrdir.

Bir saplı, oval kevdeli, orta, aqımlı keniş ağızlı ve yapraq tüplü çölmekler kemiyetçe aşalar. Saplar, savutnıñ ağzına ve omuzlarına taqıldı. Ornamental quşaqlar, ağız, omuzlar ve kevde arasında yerleştirildi. Çölmek-çayniktir parça ye bütün savutnen temsil etildi. Şu anda qadar çeşitlerde savutnıñ eki türni, yani eki saplı ve bir saplı belgilene.

Diger çölmekler, doğru ve dalğalı çizgilerniñ çeşitli tertiplerinen yaraştırıldı. Cilâlı çölmekler ornament qısımlarınen qırmızı renkli anagob üst örtüsü bar. Tapılğan şey sayısına baqılırsa, eñ tarqalğan olğan sızıqlı dalğalı ornamenttir. Kiçik büyüklü çölmekler tahminen 20 sm yükseklikke saiptir. Keniş bir tüpke, kevdeniñ alt qısmında kenişlengen, ufaq, keniş duñqa bir omuzğa çevirilgen keniş ve aqımlı bir ağızğa, tacçıqlıqqa pekitilgen ve onıñ üstüne biraz köterip, kevde yüksekliğiniñ ortasına alçaqlanılğan bir sapkağa saiptir.

Hocalıq kirametiniñ çeşiti, tapılmalarğa köre, ufaqtır. Faqat, o da tam olmağandır. Bular, amforalar, pifoslar, ufaq quşquloqlar. Parçalar arasında qısqa ve ince ağızlı ve kemerge oşağan saplı armutqa oşağan amforalar, farq etile. Quşquloqlar, tögereklengen ve biraz çekik kevdeli kiçik eki saplı savutlardır. Saplar, alqaviy omuzlarına pekitilgendirler. Ağır qalın tüp yüzünden savutlar qattılardır. Saplarnıñ seviyesinde azçıq sızılğan ufqiy çizgiler bar. Çanaq yarıq sarıdır, savut ayaq alqasında yapılğandır. Pifoslar, sadece parçalar arasında ve pek siyrek rastkeleler. Bular, omuzlarda izlerken yaraştırılğan külrenkli çamurdan yapılğan salmaqlı divarlar ve savutlardan tacçıqlardır.

Has amaçlı kiramet sınıfındaki mahsullar, para sandıqçığı, şemmalar, qapaqlar, tigeller, kürreşi konuslar, esnaf aletleri, qurucılıq mahsullardır. Eşyalar, savutlarnen aynı çamurdan yapılğandır.

Eki çeşit şemma bar: tepsi-şemmalar ve şamdanlar. Birincisi, alçaq divarlı keniş açılğan yalğaqlı tüplü tacçıqta melte içün bir mehannizmli kasalar, ya da zayıf ifade etilgen yip kesim izlerinen yalpaqlı tüplü dos-doğru divarlı açıq bir savuttır.

Şamdanlar bir ve eki qatlıdırlar. Tek qatlı şamdanlarnıñ eñ adiy şekli, aşağığa doğru kenişlegen üstte bir mum yerinen boş çekik bir borudır. Eki qatlı şamdanlar, aynı boruğa saiptir, ortasına say bir tepsi pekitildi ve mum yeri bar.

Qapaqlarnıñ, üç çeşitleri tarqalğan, yani diskke oşağan, taqalğa oşağan saplı yarı kürre ve yanaşadaki saplı yarı kürredir.

Kürreli konuslar, kürreli kevdeli ve konuslu tüplü ufaq qalın duvarlı kiramet savuttır. Savut, tik doruğa oşağan ağızlı yarı kürreli başçıqnen bitire. Olar, has amaçlı kirametniñ fevqulâde sınıfı olalar. Çeşitli menbalarğa köre, yanğılanğan bombaları, camilerderki şemmalar, tualet şişeleri ve künesuv saqlav ve taşınma içün qullanılğan savutlar olaraq qullanma aqqında fikirni qabul etildi.

Rustem Skibin (ressam-kirametçi) ve Guro-Tayir Yulianıñ (ressam) ‚Qırımtatar kirametiniñ peyda oluvı, meydanğa kelüvi, deñişmeleri‘ adlı bir maqaleniñ malümatqa atıf etilerek.

[1].      Bodaninskiy U. A. Qırımdaki Tatalarnıñ atiqiyat ve qavmiyat tedqiq etmesi. 1930. Aqmescit // Qırımtatarlar. Qavmiy tarih ve ananeviy medeniyet üzerinde bir qıraat kitabı. Aqmescit: Taqdir, 2005. S. 52-75

[2]. Aliye Ibraghimova Bakhchisaray khan`s palace 16-18 cent.- 2015. Kıyiv: Neşirci Oleh Filük. 360 s., 365 il.